Eşkiyalar, Osmanlı vezirini uzaktan tüfek atışıyla şehit etmişlerdi

[ilkim111]

Osmanlı tarihinde "Celali İsyanları" adı ile anılan eşkıyalık faaliyetleri 1596-1610 yılları arasında meydana geldi. Bu dönemde Anadolu yağma edildi. Halkın can ve mal güvenliği kalmadı.

CELALİ İSYANLARI

Osmanlı İmparatorluğu, 1593'te Avusturya ile 13 yıl sü*recek bir savaşa girdi. Bu savaş sırasında özellikle ekonomik açıdan zor durumda olan Osmanlı İmparatorluğu, piyade asker ihtiyacını Anadolu'daki işsiz gençlerden sağlamaya başladı. Yeni askeri sistem gereği ok ve kılıçla savaşan süvarinin yerini tüfekli piyade almaktaydı. Bu yüz*den tımarlar azaltılıp, tüfekli asker istihdamına yönelindi. Ayrıca tağşiş (paranın değerini düşürme) ve tımarların zengin kişilere satılması yüzünden de birçok tımarlı sipahi tımarını kaybetmişti. İşsiz kalan tımarlı sipahiler 25-50'şer kişilik gruplar hâlinde levend denilen haydut çeteleri oluşturup, eşkıyalığa başladılar.

Tımarlı sipahilerin yerini yavaş yavaş alan sekban adlı tüfekli askerlerin sayısı savaş zamanında aşırı artıyordu. Devlet, sancak*beyi ve beylerbeyi yeni askeri sistem gereği bu tür sekban bölükleri bulundurmaya teşvik etmekteydi. Savaş bittiğinde işsiz kalan bu gruplar eşkıyalığa başladılar. Ayrıca yeniçeriler gibi imti*yazlı olmak isteyen sekbanlar sık sık problem çıkarmışlardır.

Büyük Celali İsyanları 1596'daki Haçova Savaşı'ndan sonra meydana geldi. Bu zaferden sonra veziriazam olan Cığalazâde Sinan Paşa orduyu disiplin altına almak için çadırının önüne gel*meyecek herkesi asker kaçağı sayacağını ilân etti. Asker kaçakları yakalan*dıklarında idam edilecek, malları da hazineye kaydedile*cekti. Savaşa gelmelerine rağmen düzensizlik yüzünden ordudan ayrı düşmüş olan ve sayıları 25-30 bin kişiye ulaşan askerler, bu emir üzerine korkudan kaçarak Anadolu'da eşkıyalık yapan grup*lara katıldılar. Haçova Savaşı'ndan sonraki sayım, her an patlamaya hazır olan isyanlarının fitilini ateşlemişti.

Celaliler, Karayazıcı Abdülhalim gibi yetenekli bir lider bu*lunca oldukça tehlikeli hale geldiler. Karayazıcı, savaşa gitmek istemeyen ve asker kaçağı olan grupları etrafında topladı. 1598'den itibaren büyük celali toplulukları kasaba ve şehirlere saldırmaya başladılar. Orta Anadolu ve Maraş civarında hâkimiyet kurdular.

SOKOLLU'NUN OĞLU

Veziriazam Sokollu Mehmed Paşa'nın büyük oğlu Hasan Paşa, uzun süre imparatorluğun dört bir tarafında valilik yapmış ve birçok savaşta yararlılık göstermiş bir vezirdi. 1598'de Bağdat valiliğine tayin edildi. Bu dönemde Celali isyanları her tarafı kasıp, kavuruyordu. İlk isyanından sonra affedilip, Çorum sancakbeyliği verilen Celali lideri Karayazıcı Abdülhalim'in halka zulmettiği şayi olunca Bağdat beylerbeyi Sokulluzâde Hasan Paşa ile Altıncı Ve*zir Hacı İbrahim Paşa, Karayazıcı'yı tedip etmekle görevlendirildiler. Hacı İbrahim Paşa, 23 Eylül 1600'de Kayseri Ovası'nda Hasan Paşa'yı beklemeden Karayazıcı ile muharebeye giriştiyse de mağlup oldu. Ancak ertesi yıl Sokolluzâde Hasan Paşa, 12 Ağustos 1601'de Karayazıcı'yı Elbistan havalisinde Sepetli denilen mahalde mağlup etti. Karaya*zıcı Abdülhalim yaralı olarak Canik Dağları'na, kardeşi Deli Hasan ise Tokat'a çekildi. Hasan Paşa da onları takiple Tokat'a geldi ve dağlarda eşkıya takibi için piyade ve tüfekli asker toplamaya başladı. Bu sırada savaşta yaralanan Karayazıcı ölmüş ve yerine geçen kardeşi Deli Hasan dağılan Celâliler'i tekrar toparlamıştı. Deli Hasan önce Sokolluzâde Hasan Paşa'nın Diyarbakır'dan gelen ağırlığını yağmaladı, sonra da Tokat üzerine yürüdü. Sokolluzâde Hasan Paşa, Tokat Kalesi'ne çekilmek zorunda kaldı. Celâliler şehri zapt ve Sokolluzâde Hasan Paşa'nın "cennet bağı" adını verdiği bahçeyi talan edip, kaleyi kuşattılar. Muhasara esnasında kaleden firar edip, asilerin safına katılan bir hain, Hasan Paşa'nın her sabah kapı önünde tahta perde ile çevrilmiş bir yerde oturduğunu haber vermesi üzerine, Celâliler burada pusu kurup 1602 Nisan'ında Sokolluzâde Hasan Paşa'yı tüfekle şehit ettiler.

İKLİM DEĞİŞTİ HER YERİ EŞKIYA SARDI

16. yüzyılın sonlarında İran (1578-1590) ve Avusturya (1593-1606) ile girişilen ve uzun süren harpler Osmanlı düzenini iyice yıpratmıştı. Ayrıca 16. yüzyıldaki aşırı nüfus artışı ve enflasyon Osmanlı düzenini tamamıyla altüst etti. 16. yüzyıl sonlarında bu bahset*tiğimiz sebeplerden meydana gelen buhran ortamı Celaliliği ortaya çıkardı. İşsiz sekban ve leventler, tımarını kaybetmiş sipa*hiler, geçinemediğinden köyünü terk eden gençler ve sistem çöktüğünden okullarını bırakmak zorunda kalan medrese öğren*cileri (suhteler) Celali oldular. Celali isyanlarının genişleme*sinin önemli bir sebebi de tüfeğin yaygınlaşmasıydı. Osmanlı tarihlerinde "Tüfeng eşkıya eline düşüp, Celaliliğin meydana gelmesine ve mem*leket ihtilaline sebep oldu" ifadeleri sık sık geçer.

Bu isyanlar yalnız Osmanlı'da görülmedi. 16. yüzyıl sonlarında Avrupa'nın birçok yerinde geleneksel düzenin ve eko*nomik yapının bozulmasıyla bu tür isyanlar çıktı. Ayrıca dünya ikliminde meydana gelen değişiklikler sonucunda uzun süreli kuraklıklar yaşanması bu isyanların çıkmasında önemli rol oyna*mıştı.