Gümüşhane

[hira_pc]

Gümüşhane Tarihi

Roma ve Bizans dönemlerinde yörede kurulu kente ArgyroPolis (Yunanca argyros
gümüş ve polis "kent" demektir.) adı verilmiştir. Yöredeki savaşların asıl sebepleri tarihi bir ticaret yolu üzerinde bulunması ve madenleriyle ün yapmış olmasıdır.

7.yüzyıl sonları ile 8. yüzyıl başlarında bölge Emevi-Bizans ve Abbasi-Bizans arasında birkaç defa el değiştirmiştir.

Halife Hz. Ömer zamanında (634-644) Erzincan ve Erzurum Arapların eline geçince Gümüşhane’de bu egemenliği tanıdı. Ancak bu egemenlik fazla sürmeden bölgede yeniden Bizans egemenliği sağlandı. Halife Hz. Osman zamanında (644~656) Gümüşhane Bayburt Erzurum ve Erzincan Emir Habib Bin Mesleme tarafından Bizanslılardan geri alındı. Halife Hz. Ali zamanında (656-661) Muaviye ile olan mücadeleler ile iç isyanlarla uğraşılması sebebiyle bölgede yeniden Bizans egemenliği başladı.

Emevi Halifesi Abdülmelik zamanında (685-705) bölge tekrar Emevi yönetimi altına girdi. Ancak Halife Velid zamanında (705-715) Araplar ile Hazarlar arasındaki çatışmalarda Hazarlar başarı gösterince bölge yeniden bu durumdan istifade eden Bizanslıların eline geçti.

Abbasiler zamanında Bizans-Arap çatışmaları devam etmiştir. Bu dönemde Gümüşhane yöresi ile ilgili fazla bilgi bulunmamaktadır. Ancak Bayburt'un Bizans egemenliğinde kaldığı bilindiğine göre Gümüşhane de Bizans egemenliğinde kalmıştır diyebiliriz.

Çağrı Bey'in 1016 yılında Anadolu'ya yaptığı ilk akın sırasında Gümüşhane'ye kadar geldiği bilinmektedir. 1058'de Tuğrul Bey'in ordusu İbrahim Yinal komutasında Trabzon'a kadar akın yaparken Gümüşhane'yi de ekonomik yönden önem arzettiği için fethetmiştir.

Türkmen akınları olmadan önce Hazarlar ve Peçenekler ile Çepni Türk oymakları bölgeye yerleşmişlerdir. Çepniler 24 Oğuz boyundan biri olup Anadolu'nun fethi ve Türkleşmesinde önemli rol oynamışlardır.

13. yüzyılın ikinci yarısında Selçuklular Moğol istilası altında ezilirken Gümüşhane ve çevresinin müdafaası Çepni Türklerine kalmıştır. Rum vakayinamecisi (tarihçisi) Pataretos 14. yüzyılda Çepnilerin Tirebolu'ya vardıklarını söyler ki bunlar Gümüşhane tarafından gelmişlerdir. Anadolu'nun fethinden sonra birçok imaret kurulmuştur. Gümüşhane ve Kelkit Emir Mengücek Gazi tarafından kurulan Erzincan imaretine bağlanmıştır. 1164'te II. Kılıçarslan Mengücekli topraklarını Anadolu Selçuklu Devleti'ne bağladı. Anadolu Selçuklu Devleti'nde ticarete büyük önem verildiğinden tarihi bir ticaret yolu üzerinde bulunan Gümüşhane ve çevresi de önemini devam ettirmiştir.1243 Kösedağ Savaşı'nda İlhanlılar Selçukluları yenerek buraları zaptettiler.

Anadolu Moğolların nüfuzu altına girince Trabzon Rum İmparatorluğu bu defa Moğollara vergi vermeye başladı. Moğol nüfuzunun kırılması ve Türkmenlerin beylik kurmak için faaliyet göstermeleri neticesinde ve II. Yuannis devrinde (1280-1297) Türkmenler madenleriyle ünlü Halibya (Haldiya) kısımlarını istila ettikleri gibi Cenevizlilerle Venedikliler de İmparatorluk üzerinde iktisadi nüfuz vücuda getirmişlerdi.

İlhanlıların son hükümdarı Ebu Said'in ölümü üzerine 1335'te Bayburt Erzurum ile Erzincan ve Gümüşhane Celayirlilerin eline geçmiştir. 1345'te Eretnaoğulları 1430'da Karakoyunlu hakimiyetine geçen bölgeye 1467'de Akkoyunlular hakim olmuştur.

Fatih Sultan Mehmet(1451-1481) Trabzon üzerine yürüdüğü sırada Trabzon Rum İmparatorluğunun sınırları Giresun'dan Batum'a kadar ve güney hudutlar da Bayburt ve Gümüşhane’nin kuzeyinden geçen dağ silsilesi ile çevriliydi. Osmanlılar’ın aleyhte hareketleri nedeniyle Trabzon Rum İmparatorluğu Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan'la işbirliği içine girmiştir.

1461 yılında Fatih Sultan Mehmet'in Trabzon Rum İmparatorluğuna son vermesiyle bölgede Osmanlı etkisi görülmeye başlanmıştır.

Gümüşhane Trabzon Rum İmparatorluğunun fethedilmesinden sonra Osmanlı hakimiyetine girmiş ve bu hakimiyet 1461'den 1467'ye kadar sürmüştür. Bu tarihten sonra Gümüşhane Akkoyunluların hakimiyetine girmiştir. Bu hakimiyet 1473 yılında Fatih ile Uzun Hasan arasında vuku bulan Otlukbeli Savaşıyla sona ermiştir. Gümüşhane ilinin kuzeyindeki "Kharşit" ilk Osmanlı belgelerinde "Khas-Rudu çayı orta ve yukarılarındaki Torul ve Canıca (Gümüşhane'nin eski adı) kesiminde Akkoyunlular'a bağlı Ortodoks-Apkazlı (Abaza) "Torul Beyliği" 1474'de (veya 1478) Fatih'in Amasya'dan gönderdigi bir ordu kolu tarafından fethedilmiştir.

Yavuz 1508'de Trabzon valisi iken Anadolu'da başlayan Şii ayaklanmaları yüzünden Trabzon'dan Bayburt'a kadar uzanan bir sefer yapmıştır. Bu bölgede Safeviler lehinde ayaklanma ve karışıklık çıkaranlar Çepni Türkleridir. 16. yüzyılda onlardan bir bölümü Halep Türkmenleri muhim bir kümede Sivas Tokat ve Amasya bölgesindeki Ulu Yörük arasında yaşadığı gibi yine bu boya mensup pek kalabalık bir topluluk da Trabzon Gümüşhane Bayburt Giresun ve Canik (Ordu ve Samsun) bölgesinde oturuyordu. İşte Safevilerin hizmetindeki Çepniler de bu sayılan topluluk ve bölgeden idiler.

Bu karışık durumdan sonra bölgedeki sükunet ancak Şah İsmail ile Yavuz Sultan Selim (1512-1520) arasında meydana gelen Çaldıran Savaşıyla sona ermiştir. Bölge tamamen "Anadolu Türk Birliği"ne katılmıştır. (Ağustos 1514) Yavuz buraya vali olarak Bıyıklı Mehmet Paşayı bırakmıştır. Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) İran seferi sırasında Harşit Vadisi'nden geçerken gümüş madeninin bulunduğu Eski Gümüşhane yöresinin imar edilmesini emretmiş böylece buraya ev ve Süleymaniye Camii yapılmıştır.

1647'de Gümüşhane'yi ziyaret eden Evliya Çelebi buralarda gümüş madeninin çok olduğunu çalışır ve boşaltılmış durumda 70 kadar ocak bulunduğunu bildirir. Yine bu ocaklardan 7 koldan kurşunsuz gümüş cevheri çıkarıldığını ve bu şehirde Emin Mahallesinde darphane olduğunu yazarak üzerinde "Azze nasrahu daraba fi catha" (Canca'da basılmıştır) yazılı birkaç akçenin kendisinde olduğunu bildirir.

Gümüşhane'de doğan her çocuğun gümüşten kaşığının çatalının ve tabağının olduğu rivayet edilir. Şehrin nüfusunun her geçen gün artmasında coğrafi konumunun tarihi ipek Yolu üzerinde bulunmasının ve madenlerinin önemli rolü olmuştur.

Katip Çelebi Cihannüma'sında "Kaza-i Urla" diye adlandırdığı Gümüşhane için "Urla bir güzel kazadır yakınında gümüş olmakla Gümüşhane dahi derler" demektedir.

Maden ocakları IV. Murad zamanında (1623-1640) en canlı dönemini yaşamıştır. Bir ara kapanan ocaklar 1839 yılında yayınlanan bir hatt-ı hümayunla tekrar işletmeye açılmıştır. Ocaklar mülki amirin tayini padişahın onayı ile atanan ve Matah Efendi denilen kişilerce yönetilirdi.

Gümüşhane 19. yüzyılda Trabzon’a bağlı bir sancaktı. Doğu Karadeniz'in iç kesimlerinde yer alan Gümüşhane Sancağı kuzeyde Trabzon merkez sancağı doğuda ve güneyde Erzurum Vilayeti batıda Sivas Vilayeti ile çevriliydi. 19. yüzyıla kadar rahat bir hayat sürdüren Gümüşhane yöresi savaşlar nedeniyle tedirginlik içine düşmüş madenlerin yeterince işletilmemesi sebebiyle de göç başlamıştır. Böylece şehir harap olmaya ve nüfus azalmaya başlamıştır. 1829 ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı ile 7 Temmuz 1916 tarihlerinde Rusların Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz'de yaptıkları işgaller ve bunun sonucundaki göçler Gümüşhane’de hayat bırakmamıştır.

Ruslar 16 Temmuz 1916'da Bayburt'u aldıktan sonra yollarına devam ederek 19 (20) Temmuz 1916 günü Gümüşhane’ye girmişlerdir. Türk birlikleri fazla karşı koyamayınca Ruslar ayni gün Torul'a girmişlerdir. Böylece Trabzon yolu Ruslara açılmıştır.

22 Temmuz 1916 günü Kelkit üzerine yürüyen Rus ordusu akşama doğru burayı ele geçirmiştir.

Gümüşhane ve çevresi bu işgaller karşısında ve özellikle Ermeni zulmü altında ezilirken Rusya'da Bolşevik İhtilali'nin çıkması ve iç çalkantılar sebebiyle Ruslar 18 Aralık 1917'de Erzincan Mütarekesi'ni imzalamış ve ordularını geri çekmeyi kabul etmiştir. Ancak Ermeniler katliamlarına devam etmişlerdir. Bunun üzerine mütareke geçersiz sayılarak yeniden savaş başlatılmış ve bu suretle Torul 14 Şubat Gümüşhane 15 Şubat ve Kelkit 17 Şubat 1918'de Rus işgalinden kurtarılmıştır.


GÜMÜŞHANE TARİHİ YER VE ESERLERİ


Santa Harabeleri
Santa Harabeleri 17. yy'dan beri dini, ticari ve kültürel önem taşıyan bir yerleşim yeridir. Santa Harabeleri bugünkü Dumanlı köyü sınırları içerisinde yer almaktadır. 7 adet mahallesi vardır. İl Merkezine uzaklığı 80 km.'dir. Ulaşım Yağmurdere Bucağı üzerindedir. Her mahalle tümüyle taştan inşa edilmiş tek katlı konutlar, taş cepheli 1 veya 2 kilise, her sokak başında 1 çeşme vardır. Tarihi eserler yönünden zengin olan Santa doğal konumları itibariyle de yayla özelliği taşımaktadır.

Sadak Harabeleri
Satala olarak bilinen Antik Kent Doğu Karadeniz Bölgesi Gümüşhane İli Kelkit İlçesinin 17 km. Güneydoğusundadır. Bu günün Sadak Köyü Antik Devirde Satala adını taşıyordu. Eski Roma İmparatorluğunun doğudaki en önemli askeri ordugahı Anadolu ve Kapadokya 'dan Karadeniz'e geçen askeri yolların birleştiği bir kenttir.
Kent çevresinde tiyatro, opera ve yapı kalıntıları , motifli tuğlalar, prezeler, sütun başlıkları, hayvan heykelcikleri, mühürler, sikkeler, yüzükler, pişmiş topraktan yazıtlar,Roma ve Erken Bizans dönemine aittir.
Antik kenten Su Kemerleri, ünlü Yunan heykeltıraşı Fidyes tarafından yapılan ve şu anda Londra Brithis Museum da bulunan güzellik tanrıçası Afrodit' in heykeli, antik havuz, mezar sikkeleri,günümüze ulaşan tarihi kalıntılardır.


Sarıçiçek Köy Odaları
Sarıçiçek Köyü Gümüşhane İl sınırları içerisindedir. Sarıçıçek Köyüne ulaşmak için Gümüşhane-Erzurum Karayolunun 20. km.'ndeki Tohumoğlu mevkiinden Yağmurdere yoluyla gidilir. İl Merkezine 50 km. uzaklıktadır. Sarıçiçek Köyü 60 haneli tabii güzelliği, yer aldığı dağın yamacında zümrüt yeşili vadiye inen taraçalar üzerine kurulmuş evleriyle çarpıcı bir güzelliğe sahiptir. Evler 1873 yılında yapılmış olup, iki adettir. Bölgede ortaya çıkan mesken tiplerinin oluşumunda Türk geleneği ile yerleşik geleneğin ve mahalli hususiyetlerin büyük rolü olduğu tahmin edilmektedir. Odaların içerisi sanat açısından ilgi çekici şekilde tezyin edilmiştir.

Kaleler
Gümüşhane yöresinde savunma ve gözetleme amaçlı 35 kale vardır. sayının bu denli çok oluşu İran-Mezopotamya ticaret yolu üzerinde bulunmasıyla açıklanabilir. Canca, Akçakale (Merkez), Edire(Dörtkonak) kalesi, Kov kalesi, Keçikalesi, Kodil kalesi, Torul kalesi, Sadak kalesi, Gümüştuğ kalesi gibi...


Olucak (İmera) Vadisi Kilisesi
Yapı, Olucak (İmera) Köyünün yaklaşık 2 km. güneyinde yüksek bir dağın yamacına kurulmuştur. Kapının üzerinde sivri kemerli alınlık,içerisindeki kitabede kök boyalarla yazılmış, 1885 tarihi okunmaktadır. 9.80x4.50 m. Boyutlarında tek nefli bir kilisedir. Tek apsisi dışa taşkın olarak yapılmış,içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiştir. Apsisde bir mazgal pencere açılmış, kuzey doğusunda iki,güney doğusundada bir niş bulunmaktadır. Yapının tek girişi batıdan olup,yuvarlak kemerlidir.Üzerinde bir pencere açıklığına yer verilmiştir.

Metropolitik Kilisesi
Yapı, Merkez Süleymaniye Mahallesinde yer almaktadır. Dikdörtgen bir alan üzerine iki katlı olarak inşa edilmiştir. Kapı, pencere ve köşe taşları düzgün kesme taşla, beden duvarları ise moloz taşla örülmüştür. Üst örtüsü tamamen yıkılmıştır.


Balcılar Mahallesi Kilisesi
Yapı, İlçenin 30 km.güney batısında Gümüştuğ Köyü Balcılar Mahallesindedir.Tek nefli ahşap döşemeli kilise 10.40x6.37 metre ölçülerindedir.Girişi güneyden olup,apsisinde beş niş bulunmaktadır.


Aşağı Mahalle Kilisesi
Üç nefli bazilikal planlı üst örtü sistemi sağlam,içten beşik tonozlu kilise içerisinde bir sarnıç yer almaktadır.Önünde beş bölümlü bir narteks bulunmaktadır. 8.72x7.36 metre boyutlarındadır.Kilisenin avlu girişindeki kemerin sol tarafında sağlam kilise konutu mevcuttur.

Hegios Georgios MetropolitikbbKilise
Yapı Süleymaniye Mahallesindedir.İlk ismi Hağia Tiriada’dır. Oldukça eski bir kilisedir.1613-1726 yıllarında iki onarım geçirmiştir.Oldukça büyük ölçülere sahip olan yapının çevre duvarları ve apsisleri sağlam kalmış,üst örtüsü tamamen çökmüştür.Yakın zamanları işaretleyen, kaba üsluplu bazı freskolar (yaş harç tabakası üzerine renkli boyalarla yapılan duvar resimleri) bilhassa batı duvarlarında görülmektedir.


Baş Mahalle Kilisesi
Yapı, İlçenin 30 km.güneybatısında Gümüştuğ köyündedir.11.16x7.96 ebatlarındaki kilisenin apsis cephesi yıkılmış,üç nefli bazilikal planlıdır.Üst örtü sistemi beşik tonuzlu olup,içerisinde fresko tekniğinde resimler bulunmaktadır.Dört sütunlu,dört payelidir.Kilisenin hemen önünde eğimli bir arazi üzerine kurulmuş iki katlı bir ev yer almaktadır.Üst kat tek odalı ve çift yönlü çatı ile örtülü olup,7.75x5.11 metre boyutlarındadır.

Ayana Mahallesi Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Gülaçar Köyü Ayana Mahallesindedir. Tek apsisli,tek neftli ve tüm duvarları düzgün yontma taşla yapılmış, giriş kapısı batı tarafta olup,kapının üzerinde küçük bir ker geçişi vardır. Yapı içerisi orjinalliğini korumaktadır.Tüm yüksek yerleşim alanlarında yapılan kiliselerde olduğu gibi burada da tabiat şartlarıyla ilintili olarak yapı çatısı üçgensi geçişle tamamlanmıştır.

Mandırı Kilisesi
Kilise, Merkez Mescitli Köyünde,köye 3 km mesafede tarlaların arasında derin bir yarın kenarında yer almaktadır.Dikdörtgen planlı tek apsisli ve tek nefli bazilikadır.Dıştan üçgen rıma bir çatı,içten oldukça büyük bir beşik tonazla örtülüdür.Tamamen kırma taş malzemeyle inşa edilmiştir.Güney cephede masif olup,Kuzey cephesinde 3 adet apsis ve girişin yer aldığı batı cephesinde üst seviyede 1 adet pencere yer almaktadır.Giriş kapısı basit silmelerle çevrelenmiştir.Girişin iki yanında ikişer adet kemer bir gibi görünmekte buda yapının ilk şeklinde burada bir ön mekan olduğunu düşündürmektedir.Yapı 19.yy Rum hiristiyanları dönemine aittir.

Emirler Mahallesi Kilisesi
İlçeye 15 km.mesafedeki Büyükçit Köyünün emirler mahallesinden patika yol ile yapıya ulaşılır.Üç nefli tek apsisli sekiz sütunlu kilisenin üzeri beşik tonuz örtülüdür.10.20x5.50 metre ebatlarında olan kilisenin önündeki kibirion girişi yıkılmış durumdadır.

Belen Köyü Kilisesi
İlçeye 11 km uzaklıkta olan yapı, köyün girişinde köye hakim bir yerde yapılmış olup,kilisenin ana bölümü yıkılmış sadece papaz yeri diye anılan kısım kalmıştır.Köy halkı tarafından Cami olarak kullanılmaktadır.


Dilekyolu Kilisesi
Şiran İlçesi Dilekyolu Köyündedir.Yapı,12.30 metre ve 8.60m boyutlarında sert kesme taşlardan yontularak yapılmış 1956 yılında okul amaçlı kullanıma açılarak ana yapının iç kısmı ek duvarlarla örtüldüğünden mimari özelliği kaybolmuş,sadece papaz yeri diye adlandırılan kısım özelliğini korumaktadır.Ayrıca kiliseye ait olduğu sanılan 2 m boyundaki sütun ve sütun başlıkları bulunmaktadır. Kilisenin kitabesi bulunmamaktadır. Köy halkı tarafından Cami olarak kullanılmaktadır.


Çakallı Kilisesi
Yapı Dumanlı Köyünün Merkezinde yer almaktadır.09.85x13.30 m boyutlarında dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli ve bazilikal planlı olarak inşa edilmiştir. Biri batıdan diğeri güneyden olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Güney girişi üzerine yonca biçiminde hac motifi işlenmiştir. Işıklandırma dengeli bir biçimde yan duvarlara ve apsislere yerleştirilmiş pencerelerle sağlanmıştır.Kilisenin yapım tarihi 1878’dir. Frekso izlerine sık sık rastlanan kilisede kapı, pencere, taşıyıcılar, kemerler ve köşe taşları düzgün kaliteli kesme taş malzemeden, diğer beden duvarları ise 0.85 m kalınlığında kaliteli moloz taştan yapılmıştır.

Terzili Kilisesi
Yapı Dumanlı köyü Terzili mahallesindedir. 09.10 x 11.66 m boyutlarında, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Biri kuzeyde diğeri güneyde olmak üzere 1.00 m genişliğinde, karşılıklı olarak yerleştirilmiş yuvarlık kemerli iki girişi bulunmaktadır. Batı duvarı arazi konumuna göre yüksekçe bir tepeye dayandırıldığı için batıdan giriş açılmamıştır. Apsis ve pastaporion hücreleri dışa taşkın yapılmıştır. Apsis 4.13 m genişliğinde ve 3.50 m derinliğindedir. Kilisenin üst örtüsü tamamen yıkılmış taşıyıcılardan sadece bir sütun kalmış malzeme yöredeki kiliselerde kullanılan malzemeden oluşmuştur. Kilisenin kuzeydoğusunda bir martiryum bulunmaktadır.


Çakırkaya Kilisesi
Şiran İlçesi Çakırkaya Köyü Kozağaç Mevkiinde bulunan Çakırkaya Kilisesi Kaya Kütlesinin gayet itinalı bir işcilikle oyulması suretiyle meydana getirilmiştir.Doğu-Batı istikametinde sıra destek sütunuyla üç nefe ayrılmıştır. Payeler arasında kalan dört sütunun meydana getirdiği kare bölümü örten kubbeli tonoz pandantifli olarak kullanılmıştır.Ana ve yan apsislerde nişleri bulunan kilisenin batı duvarındaki iki sıra niş dizisi ise ahşap bir galerinin daha önceleri var olduğunun izlenimini vermektedir.Normal mimari unsurlarla yapılan Çakırkaya kilisesinin batısında dikdörtgen planlı apsisinde üç büyük niş bulunan bir şapel mevcuttur.Kayalıklar üzerinde ana kayaya oyulmuş üç nefli ve yanında küçük bir şapeli bulunan kaya kilisesidir.


Orta Mahalle Kilisesi
Yapı, Kürtün İlçesi,Yaylalı Köyü Orta mahallesindedir.5 genden oluşan tek apsisi,benzer kiliselerden farklılık arz etmektedir.Tek nefli, üçgensi örtülü çatısı ve mazgal pencerelerinin azlığı yörede kış aylarının soğuk oluşuyla ilintilidir.Yapının köşeleri ve kapı girişi düzgün yontma taşla,diğer kısımları ise moloz taşla örülüdür.


Günbatur Köyü Kilisesi
Şiran İlçemiz Günbatur Köyünde olan yapı,6 metre yüksekliğinde 11 metre b oyunda 9.5 m.eninde inşa edilmiş olup,güney kısmına bakan kilise kapısı daha sonra kapatılarak taşla örülmüştür.Kiliseye ait papaz yeri kaldırılmıştır. Köy halkı tarafından daha sonra Cami olarak kullanılmaktadır.
Aşağı Mezera Kilisesi Tek nefli Şapelin batı cephesi moloztaş, diğer cepheleri kesme taş ile yapılmıştır. Üst örtüsü tahrip olmuş ,yapı; 3.70x3.00 metre ebatlarındadır.

Cingallı Kilisesi
Merkez Dumanlı Köyü Köyünde bulunan Kilise Santa yerleşiminin en alt kesimindedir. Bazilikal dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksektir. Tek girişi batıdan sağlanmış olup, girişin üzeri yuvarlak kemerlidir. Neflerini dikine geçen beşik tonozun kuzey bölümü sağlamdır. Kilisenin taşıyıcıları ve tavanı çökmüştür. Kapı, pencere, taşıyıcılar ve kemerler düzgün yontma taştan diğer kısımlar ise moloz taştan yapılmıştır.

Krom Kilisesi
Yapı,Yağlıdere Köyü sınırları içerisindedir.Yan duvarları ve örtüsü yıkık vaziyette olan Kilisenin ön duvarı ve girişi sağlam vaziyettedir. Dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir.

Çevrepınar Köyü Kilisesi
Şiran İçlisi Çevrepınar Köyündedir. Şiran-Gümüşhane yolunun batısında 12.5 eninde 10 metre boyunda 4 ana sütun üzerine oturtulmuş, ana kubbede buna bağlı küçük sütunlar ile 6 adet kubbesi bulunmaktadır.Sütün başlıkları geometrik desenlerle şekillendirilmiş sütunlar kurşun eritilerek üst,üste konulmuştur.Yapının ses yankısının sağlanması için ana kubbede karşılıklı küpler konularak ses dizaynı sağlanmaya çalışılmıştır.Kilise giriş kapısı işlemeli olup, Papaz yeri diye anılan kısım harap olmakla birlikte özelliğini korumaktadır.


Kızlar Manastırı
Yapı, Kürtün İlçesi Yaylalı Köyündedir. Üçgensi çatısı tabiat şartlarına bağlı olarak yıkılmıştır. Tek nefli, tek apsislidir. Yöre kızlarının eğitim ve ibadet amaçlı olarak kullandıkları bir manastırdır. Manastır çevre duvarlarıyla avlu içerisine alınmıştır.

Dere Mahallesi Kilisesi
Yapı, İlçenin 30 km. güney batısında dere mahallesinde tek nefli, kilise üzerine büyük bir kaya kütlesi düştüğü için üst örtüsü yıkılmış durumdadır.6.93x4.96 boyutlarındadır.

Yaylım Köyü Kilisesi
Yapı, Köse İlçesi yaylım Köyü Merkezindedir.Üç apsisli, üç neftli, dört sütunlu kilise giriş kapısı dahil,orjinalliğini muhafaza etmektedir.Beşik tonozlu örtülüdür. Kilise içerisinde yangın çıktığından fresko tekniğinde yapılmış bazı resimler yok olmuştur. Bu fresklerden geriye Meryem ana figürleri kalmıştır.Kilisenin bütün duvarları yontma taşla yapılmıştır.


Hegios İoannes Manastırı Kilisesi
Yapı,Çatal Kayanın hemen altında yer almaktadır.1819-1832 yıllarında onarılarak freskolarla süslenmiştir. Yapı tek nefli bir plana sahiptir.Üstünü örten beşik tonosların izi mevcuttur. Güney duvarında,pencere aralarında ve yarım payeler üzerinde tespit edilen sahneler,konuları bakımından ilgi çekicidir. Filizler (Şerit) halindeki sahnelerden, en alt sıra oldukça bozulmuştur.Sadece başlardaki haleler kalmıştır.İkinci filizde kilisenin ileri gelenleri tasfir edilmiştir.Figürlerden birisi Aziz Hermogenes’tir.Elinde yuvarlak ve kubbeli bir yapının maketini tutmaktadır.3. firizde Genesis(İsanın doğumu) kompozisyonu,2. yarım paye üzerinde Aziz Simeon Stylites’in tasfiri,2.sathi kemerde Hz.İsa’nın din adamlarıyla münakaşası ve Sameryalı kadınla kuyu başındaki sohbeti görülür.


Yitirmez Kilisesi
Yapı, Merkez Yitirmez Köyündedir. Üç apsisli olup,biri yıkılmıştır. Beşik tonozla örtülü olup,orijinal sütun gergileri bulunan, hepsi taştan yapılı altı sütunu , 11 mazgal penceresi olan ve yer,yer fresk izlerine rastlanmaktadır.


Demirkapı Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Demirkapı Köyü Ünalan(Emrük) Mahallesinde bulunmaktadır.18.yy’ın ilk yarısında yapılan kilise beşik tonozla örtülü olup, çevresi ise duvarlarla çevrilidir.


Panaghia (Meryemana) Kilisesi
Büyükçit Köyü Vadisinde Çit deresinin sol tarafındaki yamaç üzerindedir.Manastıra ana yoldan ayrılan bir köprüden geçilerek patika bir yolla ulaşılmaktadır. Manastır Yüksek duvarlarla çevrili avlunun içindedir.Manastırı ilk kez 890-900 tarihleri arasında üç keşişin kurduğu bilinmektedir..Daha sonra Trabzon Komnenosları döneminde ve 19.yy da onarılmıştır.12.50x8.60 metre boyutlarındaki yapı ortada merkezi Kubbe, şapeli köşelerde birer küçük kubbeli tonozla örtülüdür.Plan üç nefli bir bazilikanın karışımı gibidir.Daire biçimi üç apsisi vardır.Duvarlar yalancı kemerlerle üç bölüme ayrılmıştır.Kemer ortalarına büyük birer pencere açılmıştır. Manastırın Kuzeydoğu köşesindeki şapel dikdörtgen planlıdır.Apsisin nişinde Bizans döneminden freskler vardır.


Hagios Theodoros Kilisesi
Eski Gümüşhane’de bulunan en eski kilisedir.1480 ‘de madenciler tarafından yaptırılmıştır.1702 yılında kısmen onarım görmüştür.Üç nefli bir bazilika şeklindedir. Apsislerin (Mihrap) kısmı kısmen kaya içindedir.Beşik tonozları çökmüştür.


Surp Karabet Kilisesi
Yapı, Süleymaniye Mahallesinde oılup,Ermeni kilisesidir.Çift meyilli çatısında yer alan kubbesiyle daha çok İmera(Olucak) Köyü Manastır kilisesiyle benzerlik göstermektedir.


Güneşli Mah. Kilisesi
Yapı,İlçeye 8 km.mesafede Altınpınar beldesinin Güneşli mahallesindedir.8.47x6.05 metre ölçülerinde tek nefli,tek apsislidir.Kiborion girişli kilisenin güneyinde tek girişi bulunmaktadır.Kilisenin hemen yanı başında 3.27x2.53 metre ölçülerinde bir şapelde bulunmaktadır.


Manamatlı Mah. Kilisesi
Yapı, Torul Uğurtaş Köyü Manamatlı Mahallesinde bulunmaktadır. Tabiat Şartlarına bağlı olarak tahrip olan şapelin Yan duvarları ayakta kalmıştır.


Karaca (Masura) Mah. Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Cebeli Köyü, Karaca (Masura) mahallesindedir. Kilisenin tek nefi, beş genli bir apsisi, 2 mazgal penceresi vardır. Giriş kapısı güney cephesinde düzgün yontma taşla, diğer kısımları moloz taşla örgülüdür. Kilise beşik çatılıdır.


Küpçüler (Ağrıt) Mah. Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Cebeli Köyü Küpçüler (Ağrıt) mahallesindedir.iki apsisi mevcut olup,birisi yıkılmış durumdadır. Yapı Yığma moloz taşla örülmüş,kalın harç kullanılmıştır. Tavan örtüsü diğer kiliselerden farklı olup, altı genli ikinci bir geçişle tamamlanmıştır.

Meryem Ana Kilisesi
Yapı, Kürtün İlçesi Yaylalı Köyü Meryemana Mahallesindedir. Tek apsisli, tek nefli ,düzgün yontma taşlarla örülmüş yapı, üçgensi dik çatıyla örtülmüştür. Kilisenin hemen doğusunda yapı bitişiğinde orijinal kemerle geçişi yapılan bir mahsen bulunmaktadır.Güney tarafında 5 metre mesafede ise tabiat şartlarına bağlı olarak tahrip olmuş kilise çeşmesi bulunmaktadır.Benzer kiliselerden farklı olarak girişi güneydendir.


İşhanlı Kilisesi
Yapı,Dumanı Köyü İşhanlı Mahallesindedir. 10.15X12.54 m boyutlarında, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Biri batıda diğeri güneyda olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Güneyde bulunan kapı 1.23 m açıklığa sahip olup, aynı zamanda ana girişi olarak kullanılmış ve dıştan kemer alınlığa bir hac motifi işlenmiştir. Doğu cephesinde yer alan apsis 4.72 m genişliğinde ve 3.74 m derinliğinde olup, üç mazgal penceresiyle birde nişi bulunmaktadır. Apsisin her iki yanında bulunan 2.10 m genişliğinde ve 2.00 m derinliğinde pastaphorion hücrelerinde ise birer pencere açılmıştır. Üst örtüsü ve taşıyıcıları tamamen yıkılmıştır. Önemli yerlerde düzgün yontma taş diğer kısımlarda ise 0.85 m kalınlığında moloz taş kullanılmış.


Binatlı Kilisesi
Yapı, Dumanlı Köyü Binatlı Mahallesindedir. 08.70X12.00 m boyutlarında dikdörtgen bir plan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiştir. Biri batı,diğeri güney cephesinde olmak üzere iki girişi bulunmaktadır. Güney girişi üzerinde kabartma olarak bir hac motifi işlenmiştir. Bu cephede üst seviyede açılmış üç pencere bulunmaktadır. Doğu cephesinde apsis ve pastaporion hücreleri dışa taşkın olarak yapılmış, kilise fresko süslemeleri yoğunlukla kullanılmıştır. Yörede ayakta kalan tek kilisedir. Kapı,pencere,taşıyıcılar,kemerler ve köşeler düzgün kaliteli kesme taş malzemeden yapılmıştır.beden duvarları ise moloz taştan yaklaşık 0.80 ile 0.90 m. Kalınlığında örülmüştür.Kilise beşik tonozla kaplıdır.


Vank Kilisesi
İl Merkezinden Gözeler köyüne giderken Vank Köyündedir.Yapı dikdörtgen planlı ve ortasında merkezi kubbesi bulunmaktadır.Ancak Bizans döneminde yapıldığı sanılmaktadır.Yapının duvarları ve çatısı sağlam durumdadır.Ancak iç duvar düzeyleri yıpranmıştır.


Hagios Georgios Manastırı Kilisesi
Şehir Merkezine 6 km uzaklıktaki Merkez Hutura köyüne giderken yolun sağında, tepe üstündedir.14. yy’ın ilk yarısında Trabzon Prensi Aleksios Komnenos yaptırmıştır.Kilise 1509’larda keşiş Ananias ,1624’te Georgios Stratilatis’çe onarılmıştır.Ayrıca Sultan ll.Abdülhamit döneminde onarıldığını gösteren yazıtı vardır.Yunan hacı planında kubbeyle örtülü bir yapıdır.Apsis önüne yerleştirilen birer payeyle doğu-batı yönünde uzama gösterir.Hac kolları beşik tonoz örtülüdür.Ana ve yan yüzler yarım sütüncelerle üç bölüme ayrılmış,bu bölümlere yuvarlak kemerli pencereler açılmıştır.Batı yönünde ortada üstü kapalı sütunlu ana giriş vardır.Yapı, bitki (üzüm,kıvrık dal,palmiye),halat,ejder motifleri ile bezelidir.Pencere üstlerinde İsa’nın monogramları ve Hagios Georgios’un simgeleri işlenmiştir.Günümüzde üst örtüsü yıkılmıştır.


Atalar Kilisesi
Torul İlçesi Atalar Köyü Aydınlar Mahallesinde bulunan Kilise İlçeye 27 km mesafededir.Duvarları düzgün kesme taştan ve moloz taştan yapılmıştır. Üzeri ise beşik çatılı olarak inşa edilen Kilise günümüze kadar sağlam bir vaziyette gelmiştir.Girişi batı cephesinden olan kilisenin hemen giriş kapısının üzerinde demir parmaklıklı 75x50 cm ebatlarında bir ışıklandırma penceresi,doğusundaki cephede iki adet küçük parmaklı pencere,güney kısmında ise üç adet 75x50 cm ebatlarında ışıklandırma penceresi mevcuttur.Kilisenin tavanında ve duvarlarında fresk resimler mevcuttur.Sütunları bir birine bağlayan orijinal gergiler halen mevcuttur.


Hegios Strphonos Kilisesi
Yapı Süleymaniye Mahallesindedir.19.yy’da tamir gördüğü bilinmektedir.Benzerleri gibi 3 nefli bir basilika gibidir.Evvelce çift meyilli bir çatı ili örtülüydü. Küçük şapeli güneyinde yer almaktadır.İç ve dış taraftan yuvarlak apsisleri ve kuzey batı duvarları iyi durumdadır.Duvarlarda bazı fresko kalıntıları vardır.Orjinal yapıları eski olmakla beraber eski Gümüşhane kiliseleriyle benzerlik göstermektedir.Bu benzerlik Torul Gülaçar manastır kiliselerinde görülmektedir.Trabzon Nakip Cami planı ve örtü sistemiyle benzerlikler arz etmektedir.

Söğüteli Kilisesi
Kürtün İlçemiz Söğüteli Köyünde mevcut olan yapı,İlçe Merkezine 36 km mesafededir.Yaklaşık 400 yıllık olduğu tahmin edilen yapı Bizanslılar ve Rumlar tarafından kullanıldığı bilinmektedir.Klasik kilise yapısında taştan örmedir.


Kirazlık (Andon) Mah. Şapeli
Yapı, İlçeye 12 km.mesafede Güvenli Köyü Kirazlık (Andon) mahallesindedir.5.40x3.58 boyutlarında tek nefli beşik tonuz örtülü Şapelin kuzeyinde üç pencere,apsisinde bir mazgal pencere bulunmaktadır.


Muzaras Kilisesi
Mescitli Köyü yakınındaki eski Rum yerleşimi olan Muzaras Köyü kilisesidir.Kilise yerleşimin ortasındadır.Yapı,dikdörtgen planlıdır.yan duvarları sağlam olup,çatısı tahrip olmuştur.Tek apsisli,tek neftli olup,yöredeki diğer kiliselerle benzerlik göstermektedir.


Baş Haviyana Kilisesi
Yapı,İlçeye 12 km. mesafede Güvenli Köyü düzler mevkiinde bulunmaktadır.Kuzey kemsi mezarlık olarak kullanılan kilise üç nefli bazilikal planlıdır.Tahribata uğramıştır.


Piştovli Kilisesi
Yapı Dumanlı Köyü Piştov mahallesinde bulunmaktadır. 17.00x13.00 m boyutlarında, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta nef yan neflerden daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Biri kuzey diğeri güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Kuzey girişi kiborion tarzında düzenlenmiş ancak günümüze bu kiborion girişin sadece bir sütunu gelebilmiştir. Girişin hemen üzerinde hac işareti işlenmiştir. Apsis ve pastaporion hücreleri doğu cephesinde yapılmış her birine birer yuvarlak pencere açılmıştır. Kuzeyinde dört mazgal pencere bulunan kilisenin yapı içerisindeki sıva kalıntıları üzerine fresko resimleri işlenmiş bunlardan günümüze bazıları ulaşmıştır. Yapının kuzeydoğusunda bir çeşme vardır.


Zurnacili Kilisesi
Yapı Dumanlı Köyü Zurnacili mahallesi içindedir. 12.80x16.80 m boyutlarında, dikdörtgen bir alan üzerine üç nefli bazilikal plan şemasında inşa edilmiş, orta yan neflerdan daha geniş ve yüksek tutulmuştur. Biri batı diğeri de güneyde olmak üzere yuvarlak kemerli iki girişi bulunmaktadır. Bunlardan güney girişi ana giriş olarak kullanılmış girişin her iki tarafına sütunceler konulmuş ve üzerine hac motifi işlenmiştir. Kilisenin batıda ve doğuda üç doğu ve kuzeyde ise dörder penceresi bulunmaktadır. Apsisi ve pastaporion hücreleri dışa taşkın yapılmış her birine birer pencere açılmıştır. İç kısmında sıvalar üzerine işlenmiş dini motifler taşıyan presko izlerine rastlanmaktadır. Diğer kiliselerde olduğu gibi düzgün yontma taş ve moloz taşlar kullanılmıştır.


Kalis Kilisesi
Kilise, Torul İlçesi Kocadal Köyü Kalis Mahallesinde bulunmaktadır. Tek apsisli,tek neftli, giriş kapısı ve köşe taşları düzgün yontma taştan örülmüş diğer kısımlar ise moloz taştan yapılı, beşik tonoz örtülüdür.


Işıkdere Kilisesi
Yapı, Merkez Tekke Köyünün Işıkdere Mahallesinde bulunmaktadır.Dikdörtgen planlı,tek apsisli,beşik tonozlarla örtülü ve Çit deresi kiliseleriyle benzerlik göstermektedir.


Arılı Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Arılı Köyündedir. Tek apsisli,tek neftli, üç mazgal pencereli kilisenin köşe duvarları düzgün yontma taşla diğer kısımları moloz taşla örülmüş ve üst çatısı beşik tonozla örtülmüştür.


Panaghia Kilisesi
Kısmen kayadan inşa edilen kilisenin kuzey ve batıdan taç duvarlarla çevrilmiştir.Bir basilika gibi doğu-batı yönünde uzayan bu yapı tek nefli bir plana sahiptir.Üstü muhtemelen beşik tarla örtülü idi.Süleymaniye deresinin sol yakasında Fahri GÜMÜŞELİ evinin 50 metre arkasındadır.


Baş cami Mah. Kilisesi
Yapı, Kürtün İlçesi Yaylalı Köyü Baş Mahallesindedir. Kilisenin avlusunun çevre duvarları orijinal şekliyle ayaktadır.Üç nefli olup,beşik tonozla örtülü,üç apsis ve dört sütun üzerine yapılıdır.Yontma taşla yapılan eserde yoğun fresk izlerine rastlanmaktadır. Sütunlar arası gergi izlerine rastlanmaktadır.


Aşağı Dere Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Zimera (Atalar) Köyü Aşağı Mah.dere içerisindedir. Tek apsisli,beşik tonozla örtülü,tek neflidir.


Kopuz Köyü Kilisesi
Yapı, İlçenin 36 km.güneybatısındaki Kopuz Köyünün Kuzeyinde,dağın yamacında yapılmıştır.5.15x9.90 ebatlarında moloztaş malzeme kullanılan yapının tek nefli üst örtüsü yıkık girişi kuzeydendir.Üç pencereli kilisenin duvar köşelerinde kemer konsolları bulunmaktadır.19.yy özelliklerini yansıtmaktadır.Kilise Bu günkü yerleşimin dışındadır. Kilisenin etrafında yerleşim kalıntıları halen mevcuttur.


Güzeloluk Köyü Kilisesi
Yapı,İlçenin 32 km.güneybatısında Güzeloluk Köy Merkezindedir.Yapı üç nefli bazilikal planlıdır.Son derece sağlam olan kilisenin içi fresko süslemelidir.8.80x5.10 ebatlarındaki kilisenin güney ve kuzey cephelerinde üçer pencere bulunmaktadır.Kiborion girişli kilisenin üst örtü sistemi kayaların plaka şeklinde kesilerek oluşturulmuştur.İç mekanın ortasında İsa tasviri ve dört İncil yazarının isimleri ve sembolleri yer almaktadır.Apsis ve yan apsisler içten ve dıştan yarım yuvarlak olarak düzenlenmiş üzerlerine birer mazgal pencere açılmıştır.Kilisenin tek girişi güneybatı cepheden açılmış ve kapının içten kemeri arasına kitabesi yerleştirilmiştir.


Mesehor Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Harmancık Köyü Mesehor mevkiindedir. Dikdörtgen planlı,Beşik tonoz örtülü,dokuz mazgal pencereli olup, çatı tabiat şartlarına bağlı olarak tahrip olmuştur. Giriş kapısı batıda olup,düzgün yontma taşla yapılmış,alınlığı kemer şeklinde,diğer kısımları yığma moloz taş arası kalın harç tabakasıyla sıvanmıştır. Yapının 100 metre güneyinde yıkık vaziyette şapeli mevcuttur. Şapel içinde yoğun fresk izlerine raslanılmaktadır.


Yayıkcılar Mah. Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Gümüştuğ Köyü Yayıkçılar Mahallesindedir. Kilisenin bulunduğu alan geniş çevre duvarlarıyla hisar içerisine alınmıştır.Hisar içerisinde kilise-konut evi-wc-giriş kapısı ve Rumlar tarafından dikilen 6 adet küp armudu halen mevcuttur. Kilise planı Olucak (İmera) Köyü Kilisesiyle benzerlik göstermektedir.Giriş kapısı düzgün yontma taştan yapılmış olup, orijinal yapısını halen korumaktadır.


Şişe Mah. Kilisesi
Yapı,Torul İlçesi Cebeli Köyü Şişe (Çengelli ) Mahallesindedir.Kilise çevresi duvarlarla avlu içerisine alınmış olup,sütun başlıkları fresko tekniğinde süslenmiş,9 mazgallı penceresi,4 sütunu,3 adet içten ve dıştan yarım yuvarlak apsisi,3 nefti vardır.beşik tonozla örtülü yapının yoğun fresko izleri günümüzde de görülmektedir.Sütunları bir birine bağlayan orijinal gergiler sağlam olup,sütunlardan tavana geçiş kemerlerle sağlanmıştır.


Alınyayla (Macara) Köyü Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Alınyayla (Macara) Köyünde bulunmaktadır. 18.yy’ın İlk yarısında yapılmış olup, diğer kiliselerden farklı olarak dik çatıyla örtülmüştür.Köşeleri düzgün yontulmuş köşe taşlarla diğer kısımları moloz taşlarla örülmüştür.


Karşıyaka Mah. Meryemana Kilisesi
Yapı, İl Merkezine 6 km.mesafede Hurda (Alemdar) köyü Karşıyaka mahallesindedir.Titabesi mevcut olan kilise üç apsisli,tek nefli dir. Köşe duvarları düzgün kesme taşla,diğer kısımları moloztaşlarla örülmüştür.Yöredeke diğer kiliselerle benzerlik göstermektedir.


Kayadibi Mah. Kilisesi ve Konutu
Yapı, Torul İlçesi Demirkapı Köyü Kayadibi Mahallesindedir. 18.yy’ın ilk yarısında yapılmıştır.Beşik tonoz örtülü,tek apsislidir.Yöredeki diğer kiliselerle benzer özelliklere sahiptir.Hemen yanında kilise görevlisinin konutu yer almaktadır.


Hıdırellez Mah. Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Demirkapı Köyü Hıdrellez Mahallesinde bulunmaktadır.18.yy yapımı oulp, Beşik tonozla örtülü ve tek apsislidir. Giriş avlusu kemerleri düzgün yontma taşlarla yapılmış olup,diğer kiliselerden farklıdır.Bu farklılık coğrafi şartlardan kaynaklanmaktadır.


Manat Kilisesi
Yapı,Torul İlçesi Gülaçar Köyündedir. Üç apsisli,üç neftli,üç apsisinde üç mazgal penceresi bulunmakta olup, Kilise giriş kapısı düzgün yontma taştan,diğer bölümleri moloztaştan örgülü olan kilise beşik tonoz örtülüdür.


Ayvalos Kilisesi
Yapı, Mescitli Köyünden Arnavutlu Yaylasına giderken yolun hemen sağındadır.Küçük dikdörtgen planlıdır. Üzere beşik tonozlo örtülü olup, üzerinde iki adet çam ağacı büyümektedir.Tek neftli,tek apsisli, güneyinde üç adet mazgal pencere vardır.İç duvarlarda yoğun fresk izleri görümlüktedir. Kapısı düz olup,üzerinde beşik tonozlu alınlığı vardır.


Aymuhal Mah. Kilisesi
Yapı,Demir Kaynak Köyü Gündoğdu Mahallesindedir. 1901 tarihinde yapılmıştır Beşik Tonozla örtülü yapı,üç neft, tek apsis,ve yedi pencerelidir. Kilise iki kısımdan oluşmakta olup,birisi giriş avlusu, ikincisi iç mekandır. Sütunlar gergilerle güçlendirilmiş olup, avlunun orijinal kemer geçişleri hala ayaktadır.


Sarıun Mah. Kilisesi ve Krom Vadisi
Yapı, Yağlıdere Köyü Krom Vadisi Sarıun mahallesindedir. Üç apsis, üç neft, bir büyük, üç küçük mazgal pencerelidir. Giriş kapısının hemen üzerinde diğer kiliselerden farklı olarak hac işareti mevcuttur.Yöreye hakim bir tepe üzerinde yer alan yapının tavanı çökmüştür.


Uğurtaş Köyü Kilisesi
Yapı Torul İlçesi Uğurtaş Köyündedir.Altı stunlu,üç nefli ,üç apsisli ve ondört mazgal pencereli eser beşik tonoz örtü üzerine altı penceresi bulunan altıgenli bir kubbe geçişi ile tamamlanmıştır. Kubbesi tabiat şartlarına bağlı olarak bir bölümü yıkılmıştır.İç Stunları gergilerle desteklenmiş,kemerli geçişlerle de tamamlanmıştır. Giriş kapısı orjinalliğini korumaktadır.

Alpullu Mah. Kilisesi
Yapı, Torul İlçesi Uğurtaş Köyü Alpulu mahellesindedir. Üç apsisli, üç neftli ve beşik tonozla örtülüdür. Giriş kapısı orjinalliğini halen korumktadır. Köşeleri yontmataş, diğer kısımları ise moloztaşlarla örülmüştür.


Karaağaç Mah. Kilisesi
Yapı, Merkez Yağlıdere Köyü Karaağaç Mahallesindedir.Girişi orjinalliğini halen korumaktadır. Köşeleri düzgün yontma taşla diğer kısımlar moloz taşla örgülüdür.Yapı beşik tonozla örtülüdür.

Krom Vadisi Zembelek Kilisesi
Yapı, Yağlıdere Köyü Krom Vadisindedir. Düzgün yontma taşla yapılmıştır. Dikdörtgen planlı yapının beşik tonozlu örtüsü çökmüştür.

Gümüşhane Evleri
Ana yapı malzemeleri taş, kerpiç, ahşaptır. Evlerin plan olarak arz ettikleri şema ortada bir avlu ve iki yana dizilmiş mekanlardan meydana gelmiştir. Evlerin alt katları ailelerin günlük ihtiyaçlarını karşıladıkları mutfak, banyo, wc, kiler ve günlük yaşamın diğer mekanlarından oluşur. Üst katlar ve çatı katı ise yatak odası ve misafir odaları şeklinde düzenlenmiştir. Evlerin dış görünümü doğal peyzaja olağanüstü uyum sağlamaktadır. Günümüz mimarisine örnek olacak tip ve güzelliktedir.


Kamberli Köprüsü
Gümüşhane'nin Canca Mahallesindedir. Harşit Çayı üzerinde yer alan köprü, tek gözlü yontma taşlarla inşa edilmiş, Osmanlılar döneminde yapıldığı sanılmaktadır. Kısmi bir onarımdan. geçirilen bu köprünün kitabesi yoktur.


Tohumoğlu Köprüsü
Gümüşhane-Erzurum yolu üzerinde Selçuklu dönemine ait olması muhtemel iki gözlü sivri kemerli ve yıkık durumda olup, Ekim 1575'te Ferruh Zad Oğlu Halebi tarafından yapılmıştır.


Camiler
Eski Gümüşhane'de bilinen altı camiden ancak bir tanesi sağlam olarak durmakta, diğerleri ise yıkık veya harabe durumunda bulunmaktadır. Sağlam olarak duran ve ibadete açık olan camii Kanuni Sultan Süleyman'ın emriyle yaptırılan Süleymaniye Camii'dir. Evliya Çelebi (1647) ise Seyahatname'sinde on bir mihraptan bahsetmektedir. Eski Gümüşhane'de bulunan diğer camilerin isimleri şöyledir: Saray Cami (Hükümet önünde bulunan bu cami devlet memurlarına aitti.), Küçük Cami, Rüştiye Mektebi önündeki cami, Hamza Paşa Camii ve Yabancıların ibadetlerine mahsus Cami.
Diğer Camiler; Tekke Köyü Camii,Akgedik Köyü Camii, Yağmurdere Köyü Camii, Torul Güzeloluk Camii, Kelkit Çambaşı Köyü Camii, Sadak Köyü Camii, Sarıca Köyü Camii, Süleymaniye Köyü Camii.